قدمت ساخت بونسای به هزاران سال پیش باز می‌گردد. ساخت بونسای ابتدا از چین شروع شد و ابتدا در آسیاشرق و سپس در تمام دنیا گسترش پیدا کرد.
در این مقاله قصد داریم مقدمات ساخت بونسای را باهم بررسی کنیم سپس مباحث تخصصی تر را در مقالات مجزا با جزییات بیشتر مورد بررسی قرار می‌دهیم.
برای درک بونسای بهتر است بهتر است ابتدا اصطلاح ها را درک کنیم. برخی از اصطلاحات را با هم بررسی میکنیم.
مقاله جدید : آموزش جامع ساخت بونسای به زبان ساده
در زبان ژاپنی (Bonsai) :
بونسای از دوکلمه “بن” به معنی سینی یا گلدان یا دیواره های کوتاه و “سای” به معنی درخت و در تعریف کلی به معنی نگهداری درخت در گلدان است.
در زبان چینی (Penjing) :
پنجینگ به معنی گلدان “پن” که مناظر را در خود نگه می‌دارد. پنجینگ شبیه هنر بونسای است در ژاپن
در ویتنام (Hòn Non Bộ) :
هن نان بو به معنی “هن” جزیره ، “نان” کوهستان و “بو” ترکیب با آب و در معنی کلی منظره مینیاتوری شامل آب و کوه
و سرانجام در ژاپنی “Saikei” که به معنای منظره کاشته شده است.
تقریباً هر درخت یا درختچه ای را می‌تواند به بونسای تبدیل کرد. راز بونسای در هرس ریشه، شاخه و برگ برای نگه داشتن گیاه به صورت مینیاتوری است. اما هر درختی در یک گلدان کاشه شود بونسای خوانده نمی‌شود . بونسای دارای قواعد و قوانین مخصوص به خود است.
در نهایت ، بونسای هنر زنده است که می تواند ساعت ها ، روزها ، هفته ها ، ماه ها و سالها از آن لذت برد، در واقع یک عمر. با داشتن کمی دانش باغبانی ، خلاقیت و مهمتر از همه ، یک صبر بی پایان هر کسی می‌تواند از داشتن و ساخت یک بونسای لذت ببرد. ساخت بونسای یک سرگرمی بسیار لذت بخش است.
مراحل ساخت بونسای :
در اینجا یک راهنمای سریع برای شروع ساخت بونسای ارائه می‌دهیم :
- نهال (پایه) یا پیش بونسای را که می‌خواهید بر روی آن کار کنید را از مراکز معتبر تهیه کنید. دقت داشته باشید که درخت سالم باشد و مناسب با محل نگهداری آن باشد.
- در مورد سبک و فرمی که دوست دارید بر روی درخت کار کنید تصمیم بگیرید.
- ترکیب خاک را براساس نوع درخت آماده کنید.
- در اینجا ۲ حالت ممکن است. حالت اول) اگر پیش بونسای تهیه کرده اید و یا از ظاهر و اندازه درخت انتخابی خود راضی هستید. آن را در گلدان بونسای قرار بدهید. حالت دوم) اگر شما یک نهال تهیه کرده اید و یا درخت شما از نظر ظاهری آماده نیست و نیاز به کوتاه کردن ارتفاع و شاخه گیری مجدد دارد آن را در گلدان بزرگ ( گلدان تعلیمی ) قرار بدهید و یا برای رشد بیشتر آن را در زمین بکارید.
- درخت را از گلدان فعلی خارج کنید و در صورت قصد کاشت در گلدان بونسای دارید ابتدا خاک ریشه ها را جدا کرده وریشه ها شسته ( در سوزنی برگ ها بهتر است از آبشویی اجتناب کنید). ریشه های عمودی و اضافی را حذف کنید. (توجه : تعویض گلدان و خاک درخت با توجه به نوع درخت در فصول مختلف انجام می شود).
- گلدان بونسای را آماده کنید (کف گلدان را توری قرار دهید و چند سیم از کف گلدان برای محکم نگه داشتن بونسای خارج کنید و کمی از مخلوط خاک را به گلدان اضافه کنید.)
- درخت را در گلدان قرار داده و به کمک سیم ها توپ ریشه را در گلدان محکم کنید. خاک را به گلدان اضافه کنید.
- در مرحله بعد باید برای فرم دهی و تربیت درخت آن را هرس و سیم بندی کنید. (توجه : بسته به فصل و نوع درخت ممکن است سیم بندی مدتی بعد از تعویض گلدان انجام شود.)
چه نوع درختی را تهیه کنم ؟
بسیاری از درختان را می‌توان برای ساخت بونسای استفاد کرد. اما قرار نیست تمامی آن‌ها با اقلیم محل زندگی‌تان سازگار باشند. برخی از درختان در دماهای پایین از بین می‌روند و برخی به دما پایین نیاز دارند. انتخاب نوع درخت باید بر اساس محل نگهداری درخت و شرایط آب هوای منطقه زندگی شما باشد. مثلا اگر برای فضای داخلی می‌خواهید بهتر است سراغ درختان گرمسیری بروید که نیاز به دوره سرما و خزان ندارند. به طور کلی بونسای به دو دسته بونسای‌های داخلی (indoor) و بونسای‌های خارجی (outdoor) تقسیم می‌شود.
بونسای داخلی
از این گونه ها می‌توانید برای ساخت بونسای در فضای داخلی استفاده کنید.
انواع فیکوس مثل فیکوس رتوزا ، کارمونا ، شفلرا ، پورتولاکاریا افرا (جید ) ، نارون چینی
بونسای خارجی
برای ساخت بونسای فضای خارجی از بیشتر درخت های بومی منطقه خود می‌توانید استفاده کنید. به این دلیل از درخت های بومی استفاده کنید که با منطقه زندگی شما سازگار است. منظور از درختان بومی درخت‌هایی است که در منطقه شما به صورت طبیعی در طبیعت وجود دارد و یا در پارکها ، حیاط منازل و… کاشته می‌شوند و در نهال فروشی‌ها و مراکز تهیه گل و گیاه موجود است.
- به طور مثال:
- افرا چینی نیاز به هوای خنک و رطوبت بالای هوا دارد و مناسب منطقه شمال کشور است.
- آزالیا نیاز به هوای خنک و خاک اسیدی دارد.
- انار نیاز به خاک های رسی و غیر اسیدی دارد.
- گل کاغذی در مناطق گرم مثل جنوب کشور رشد بهتری دارد.
- سوزنی برگ ها به هوای سرد مقاوم هستند . و…
بونسای‌های فضای خارجی مقاوم که در بیشتر مناطق کشور می‌توان نگهداری کرد:
نارون ، کاج ، جونیپرس ، انار، توت ، سیب ، زیتون، ابریشم ایرانی ، زالزالک ، بلوط ، ترون، شیرخشت …
(توجه: نگهداری و تیمار سوزنی برگ ها نیاز به تخصص و تجربه دارد و برای افراد مبتدی توصیه نمی‌شود)
محبوب ترین درختها برای بونسای در جهان
خزان کننده ها : افرا ژاپنی ، افرا سه لوپ ، انار ، نارون ، ممرز ، ویستریا ، سیب ، بلوط ، جینکو، گیلاس، راش
همیشه سبزها : یاس هلندی ، سریسا ، شمشاد ، زیتون ، فیکوس ، کارمونا ، آزالیا ، گل کاغذی (درمناطق سردسیر خزان دارد) ، کتانستر، شفلرا، بارانی برزیلی ، مرکبات (لیمو-نارنج-پرتقال)
سووزنی برگها: چونیپرس ، کاج ها ، تاکسوس ، پودوکارپوس ، سدروس ، لاریکس ، سکویا
شبه بونسای : آدنیوم، پورتولاکاریا (جید)
نحوه انتخاب گلدان مناسب بونسای
از نظر تکنیکی تا زمانی که درخت در گلدان بونسای قرار نگیرد بونسای نیست. بسیاری از افراد برای دستیابی به رشد بیشتر از درخت برای گرفتن تنه های ضخیم تر و تکمیل تاج درخت، درخت را برای مدتی در گلدان‌های بزرگ (جعبه رشد یا گلدان تعلیمی ) پلاستیکی یا سفال قرار می‌دهند و بعد از تکمیل درخت و رسیدن به فرم نهایی مورد نظر آن را به گلدان بونسای انتقال می‌دهند.
انتخاب گلدان برای بونسای کار ساده ای نیست. اما یک گلدان یک گلدان است ، درست است؟ نه دقیقا.
در بونسای ، گلدان درخت را تکمیل می‌کند و بین درخت و گلدان یک هماهنگی ایجاد می کند.
گلدان های بونسای صرفاً به دلایل زیبایی شناسی استفاده می شوند. بنابراین انتخاب گلدان بسیار مهم است.
گلدان بونسای دسته بندی های مختلفی از لحاظ ابعاد – شکل (مستطیل ، دایره ، بیضی ) – رنگ و بافت – لعاب …. دارد که در مقاله ایی جدا به تمام ویژگی ها آن می‌پردازیم.
گلدان های استاندارد بونسای در ایران به سختی یافت می‌شود و قیمت بالایی دارد. بنابراین باید از گزینه ها موجود و داخلی استفاده کرد اما آگاهی از مشخصات یک گلدان بونسای می‌تواند در انتخاب بهتر به ما کمک کند.
بونسای به چه نوع خاکی نیاز دارد؟
خاک در بونسای بسیار مهم است. چون ریشه های درخت در محیطی محدود رشد می‌کنند و میزان کمی خاک در اختیار دارند.
خاک بد چیست؟
هر خاکی که زهکشی مناسب نداشته باشد. یعنی شرایطی که آب اضافی درون خاک باقی بماند. هرچقدر زهکشی خاک بهتر باشد آب اضافه سریعتر از زیر گلدان خارج می‌شود. باقی ماندن آب در طولانی مدت می تواند باعث پوسیدگی ریشه شود (ریشه های بونسای به پوسیدگی بسیار حساس است )
متاسفانه برخی از فروشندگان بونسای به دلیل عدم آگاهی و تخصص لازم در بونسای، کوکوپیت را به عنوان خاک بونسای معرفی می‌کنند. کوکوپیت به تنهایی نمونه خاک بد است.
شاید دلیل این امر بونسای‌های وارداتی باشند که با کوکوپیت وارد بازار ایران می‌شوند. دلیل استفاده از کوکوپیت در بونسای های وارادتی اول قوانین بین المللی است و دوم حفظ رطوبت در گلدان در زمان جابجایی در کشتی. کوکوپیت رطوبت زیادی را در خود نگه می‌دارد و در صورت عدم رعایت آبیاری باعث از بین رفتن بونسای می‌شود.
خاک خوب
خاک خوب باعث می شود آب خیلی سریع تخلیه شود ، اما هنوز قادر به نگه داشتن آب است. خاک بونسای باید شامل:
اجزا زهکش مثل : انواع سنگ ریزه ها ، ماسه شسته ، لیکا – پرلیت ، پوکه معدنی ….
اجزا رسی مثل : لیکا ، آکاداما ، خاک رس ….
اجزا نگه دارنده رطوبت مثل : کوکوپیت ، پرلیت ….
و اجزا دیگر مثل پوست درخت کاج ، پیت ماس ، خاک برگ و…
براساس نیاز هر درخت ترکیب مناسبی از اجزا بالا تهیه می‌شود.
پیشنهاد میکنم مقاله خاک بونسای را مطالعه فرمایید .
چگونه فرم بونسای خود را انتخاب کنیم ؟
هنگام تصمیم گیری در مورد طراحی برای ساخت بونسای بهتر است به یاد داشته باشید که ظاهر یک بونسای باید مانند ویژگی ها درخت بالغ در طبیعت باشد و آن را در مقیاس مینیاتوری تکرار کنید. مثلا فرمی که برای یک جونیپرس مناسب است شاید برای یک نارون مناسب نباشد. باید به طبیعت نگاه کنیم و ویژگی ها هر درخت را در آن بررسی کنیم. فراموش نکنیم بونسای قسمتی از طبیعت است که مینیاتوری شده.
در زیر چند نمونه از فرم های استاندارد در بونسای را بررسی میکنیم.
تنه مستقیم(Formal Upright) : در این فرم تنه مستقیم رشد کرده .قطورترین شاخه در پایین قرار می‌گیرد و درخت حالت مثلث شکل دارد.
تنه بی قاعده مستقیم (Informal Upright) : در این حالت تنه مسقیم نیست و دارای انحنا می‌باشد. راس درخت با پایه درخت در یک راستا قرار دارد.
فرم های دیگر شامل : اریب ، دو تنه ، آبشاری ، نیمه آبشاری ، ریشه روی سنگ ، چند تنه ، جنگل ، رافت ، جارویی …
برای آشنایی کامل با فرم های بونسای، مقاله فرم های بونسای را مطالعه کنید.
چگونه بونسای را سیم بندی کنیم ؟
سیم بندی در بونسای برای شکل دهی درخت به فرم های استاندارد بونسای است . سیم بندی یکی از تفاوت های بونسای ژاپن با پینجینگ در چین است. در هنر پنیجینگ فقط از هرس برای فرم دهی استفاده می‌شود.
به این نکته توجه کنید سیم بندی فقط در درختهای سالم و قوی انجام می‌شود. انجام سیم بندی بر روی درخت باعث ایجاد پارگی در ساختار سلول شاخه یا تنه خواهد شد. انجام سیم بندی همزمان با هرس ریشه و تعویض گلدان فشار زیادی به درخت وارد می‌کند و می‌تواند باعث خشک شدن بونسای شود.
بهتر است برای سیم بندی از سیم های آلومینیومی روکش دار یا سیم های مسی استفاده شود. بهترین زمان برای سیم بندی بهار است، در سیم بندی باید احتیاط کنیم فشار زیاد باعث شکسته شدن شاخه می‌شود. سیم‌ها تا زمان شکل گیری شاخه باید بر روی شاخه باقی بماند. در این مدت بهتر است درخت را بررسی کنیم در صورتی سیم به داخل پوست درخت فرو رفت آن را جدا کنیم و مدتی بعد مجدد سیم بندی کنیم. برای جدا کردن سیم آن را تکه تکه به کمک سیم چین جدا کنید. تا فشار وارد شده باعث شکستگی شاخه نشود.
بونسایی که سیم بندی شده است را باید از گرمای شدید و سرما شدید محافظت کرد.پیشنهاد می‌شود برای محافظت از بونسای سیم ها اواخر پاییز و قبل از شروع سرمای زمستانه باز کنید و در صورت نیاز بهار سال بعد دوباره سیم بندی کنید.
چگونه بونسای خود را هرس کنیم؟
هرس برای حفظ شکل بونسای ضروری است . در صورتی که هرس به شکل مناسب در بونسای انجام شود باعث ایجاد شاخه های متراکم و برگ های کوچک می‌شود در غیر این صورت شاخه ها بلند شده و شکل بونسای را برهم می‌زند.
“هرس شاخه برای ایجاد تعادل بین ریشه و شاخسار بسیار مهم است “
چند نوع هرس بونسای را با هم بررسی میکنیم
هرس فرم دهی : در این نوع هرس شاخه های اضافی که فرم بونسای را بر هم می‌زنند حذف می‌شوند.
هرس نگهداری : این نوع از هرس رشد اضافی و بلند شدن بیش از حد شاخه‌ها را کنترل می‌کند تا شکل و فرم بونسای حفظ شود.
تنک کردن : از این روش برای کم کردن تراکم تاج یا پد ها استفاده می‌شود تا نور بیشتری به داخل تاج درخت بتابد .
پنچینگ (Pinching) : این روش بدون قیچی انجام می‌شود و با استفاده از انگشت ها یا ناخن جوانه های انتهایی را فشار می‌دهیم و باعث توقف رشد جوانه می‌شویم . این کار باعث ایجاد جوانه های جدید در طول شاخه و بالا رفتن تراکم تاج یا پد ها در بونسای می‌شود. از این روش در مخروطیان استفاده می‌شود و یک روش عالی برای افزایش تراکم تاج در پورتولاکاریا (جید ) است .
هرس برگ : هرس برگ معمولا در درختان خزان کنند انجام می‌شود. در این روش کل برگ های درخت چیده می‌شود. هدف از این کار کوچک کرد و جوان سازی برگ های درخت در میانه فصل رشد و رکود تابستانه است.
به طور معمول ، هرس کامل برگ سه هفته قبل از مسابقات و نمایشگاه های بونسای انجام می‌شود.
” توجه! هرس برگ فشار زیادی به بونسای وارد می‌کند و هر ۲ سال یکبار بر روی بونسای های سالم و ریشه پر انجام می‌شود. این نوع هرس به افراد مبتدی یشنهاد نمی‌شود “
هرس ریشه بونسای
هرس ریشه در بونسای ۲ حالت دارد:
در حالت اول هدف از هرس ریشه انتقال پایه (نهال یا درخچه گلخانه ایی ) از گلدان اصلی یا گلدان تعلیمی (جعبه رشد) به گلدان بونسای است که در این صورت باید ریشه های عمودی و ریشه های ضخیم درختچه هرس شود تا ریشه در فضای کوچک جا شود.
حالت دوم هرس ریشه بونسای است. در این حالت زمانی ریشه های بونسای تمام فضای گلدان را پر کرد در فصل مناسب حدود ۳۰ درصد ریشه ها را هرس میکنیم و در صورت نیاز در یک گلدان یک سایز بزرگتر قرار می‌دهیم. هدف از هرس ریشه جوان سازی ریشه ها و افزایش ریشه هوای مویی برای جذب بهتر مواد غذایی است. در صورتی بونسای به مدت طولانی هرس ریشه یا تعویض گلدان نشود ضعیف شده و از بین می‌رود.
- بعد از هرس ریشه حتما از قارچ کش استفاده کنید. و یا درخت را قبل از کاشت در گلدان به مدت چند ساعت در ظرف آب حاوی قارچ کش قرار دهید.
- زمان هرس ریشه در گونه های مختلف متفاوت است در یک قانون کلی بهترین زمان برای درختان بیرونی اواخر اسفند و برای گیاه هان داخلی اواسط بهار است .
- هرس ریشه در بونسای جوان هر ۲ تا ۳ سال یکبار و در بونسای های کهنسال هر ۳ تا ۵ سال یکبار است.
- بعد از هرس ریشه ۲ ماه از کودیاری با کود های شیمیایی خودداری کنید.
- بعد از هرس ریشه از بونسای در مقابل تنش های گرمایی و سرمایی محافظت کنید.
- در آبیاری خود دقت کنید درخت حجم قابل توجهی از ریشه خود را از دست داده . آبیاری کم و بیش از حد می‌تواند باعث خشک شدن و یا پوسیدگی ریشه شود.
ساخت بونسای خلق یک اثر هنری بسیار با ارزش است که آرامش ذهنی و لذت بی پایان را به بونسایکار هدیه می‌دهد.
توصیه آخر
یک مرجع پیدا کنید. سایت ، انجمن ، گروهی و… که بتوانید سوالات خود را انجا مطرح کنید. می‌توانید بونسایکار را در شبکه های اجتماعی و تلگرام دنبال کنید و یا همینجا سوالات خود را بپرسید.
استفاده از مطالب و محتوای سایت بونسایکار با درج لینک و ذکر منبع محدودیتی ندارد.